Quy hoạch đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu

Việt Nam hiện có trên 900 đô thị, trải dài từ vùng ven biển đến đồng bằng, trung du, miền núi và cao nguyên. Trong đó, khoảng 50 đô thị đang đối mặt trực tiếp với tác động ngày càng nghiêm trọng của tình trạng biến đổi khí hậu và thiên tai.

Gánh nặng từ biến đổi khí hậu

Các hiện tượng thời tiết cực đoan như bão, lũ, hạn hán, nước biển dâng, xâm nhập mặn... không chỉ đe dọa tính mạng, tài sản của người dân mà còn làm suy giảm khả năng phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương. Trong bối cảnh đó, việc quy hoạch đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu, tập trung nâng cao năng lực chống chịu, là yêu cầu cấp thiết để hướng tới một tương lai phát triển bền vững cho đất nước.

Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu toàn cầu. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới (WB) cho thấy nếu mực nước biển dâng thêm 1 m, khoảng 40% diện tích ĐBSCL, 11% diện tích đồng bằng sông Hồng và 3% đô thị ven biển sẽ ngập vĩnh viễn, ảnh hưởng trực tiếp sinh kế của hàng triệu người dân.

Ngập lụt do mưa bão xảy ra thường xuyên tại cả những đô thị cao nguyên trong thời gian gần đây. Trong ảnh: Cảnh ngập lụt vùng đô thị ở Thái Nguyên. Ảnh: LÊ KHẮC DUY

Trong khi đó, nhiều đô thị nước ta - nhất là đô thị ven biển - đang ngày càng trở nên mong manh trước các tác động khí hậu. Hệ thống hạ tầng kỹ thuật và xã hội của các đô thị này phần lớn được xây dựng từ nhiều năm trước, chưa được thiết kế để đối phó tần suất và cường độ thiên tai ngày càng tăng. Tình trạng úng ngập, sạt lở, sụt lún, xâm nhập mặn diễn ra phổ biến, gây thiệt hại lớn về người và tài sản, đồng thời ảnh hưởng đến chất lượng sống, môi trường đầu tư và năng lực cạnh tranh của đô thị.

Không chỉ các đô thị ven biển, nhiều đô thị miền núi và cao nguyên cũng đang chịu ảnh hưởng từ lũ quét, sạt lở đất, hạn hán kéo dài và suy giảm nguồn nước. Điều này đe dọa đến an ninh sinh thái và sự phát triển bền vững.

Xây dựng "đô thị chống chịu"

Nhiều thập kỷ qua, quy hoạch đô thị tại Việt Nam vẫn chủ yếu mang tính "mở rộng" - tập trung đáp ứng nhu cầu tăng dân số, phát triển hạ tầng, thu hút đầu tư... mà chưa thực sự đặt yếu tố "thích ứng với biến đổi khí hậu" làm trọng tâm. Kết quả là nhiều đô thị phát triển nhanh nhưng thiếu bền vững, dễ tổn thương trước thiên tai và các hiện tượng thời tiết cực đoan.

Theo các chuyên gia quy hoạch, để thích ứng hiệu quả với tình trạng biến đổi khí hậu, cần chuyển đổi tư duy quy hoạch từ "phản ứng" sang "chủ động", từ "đối phó" sang "xây dựng năng lực chống chịu". Điều này đòi hỏi quy hoạch đô thị không chỉ tính đến yếu tố kỹ thuật - như cao độ nền, hệ thống thoát nước, chống ngập... - mà còn phải tích hợp các yếu tố xã hội, môi trường, sinh thái và văn hóa.

Cảnh ngập lụt vùng đô thị ở Đà Lạt - Lâm Đồng. Ảnh: NGUYỄN DŨNG

Ông Lê Quang Hùng, nguyên Thứ trưởng Bộ Xây dựng, từng nhấn mạnh: "Quy hoạch đô thị trong bối cảnh biến đổi khí hậu không thể chỉ là bản vẽ hạ tầng mà còn phải là chiến lược tổng thể về phát triển con người, cộng đồng và môi trường sống. Đó là quy hoạch có khả năng thích nghi, có sức chống chịu và linh hoạt trước các biến động khó lường".

Khái niệm "năng lực chống chịu đô thị" đang trở thành một trong những trụ cột quan trọng của việc quy hoạch và phát triển đô thị hiện đại. Theo định nghĩa của Liên hợp quốc, đây là khả năng của đô thị trong việc dự đoán, ứng phó, phục hồi và thích nghi với các cú sốc - bao gồm thiên tai, dịch bệnh, khủng hoảng kinh tế và biến đổi khí hậu.

Tại Việt Nam, một số đô thị đã bắt đầu tiếp cận theo hướng này. TP HCM, Đà Nẵng, Cần Thơ… đã triển khai các chương trình "đô thị chống chịu", trong đó tích hợp các giải pháp thiết kế đô thị xanh, tăng không gian cây xanh và mặt nước, phát triển hạ tầng thoát nước thông minh, tái sử dụng nước mưa, xây dựng nhà ở an toàn và nâng cao năng lực cộng đồng.

Tuy nhiên, các nỗ lực này vẫn còn rời rạc, thiếu tính hệ thống và chưa được nhân rộng. Nhiều đô thị nhỏ, đô thị mới thành lập hoặc đô thị miền núi, vùng sâu vùng xa vẫn chưa được tiếp cận đầy đủ các công cụ quy hoạch thích ứng.

Cần một chiến lược tổng thể, đồng bộ

Để quy hoạch đô thị thực sự trở thành công cụ hiệu quả nhằm thích ứng với tình trạng biến đổi khí hậu, cần có một chiến lược tổng thể, đồng bộ từ trung ương đến địa phương, từ chính sách đến hành động.

Mỗi đồ án quy hoạch đô thị cần bắt buộc tích hợp các yếu tố rủi ro khí hậu: bản đồ ngập lụt, độ nhạy cảm sinh thái, kịch bản nước biển dâng, hướng gió, dòng chảy mưa lớn... Việc này không chỉ giúp giảm thiểu rủi ro mà còn tối ưu hóa chi phí đầu tư hạ tầng.

Đô thị cần phát triển hạ tầng xanh và hạ tầng mềm. Hệ thống cây xanh, mặt nước, công viên, hành lang sinh thái… không chỉ tạo cảnh quan mà còn đóng vai trò như "lá phổi" điều tiết khí hậu, giảm nhiệt đô thị, hấp thụ nước mưa và tăng khả năng chống chịu. Bên cạnh đó, cần phát triển "hạ tầng mềm" như hệ thống cảnh báo sớm, mạng lưới cộng đồng ứng phó thiên tai, cơ chế hỗ trợ người dân dễ bị tổn thương.

Đáng chú ý, việc ứng dụng công nghệ GIS, trí tuệ nhân tạo (AI), cảm biến IoT… trong quy hoạch và quản lý đô thị sẽ giúp theo dõi biến động khí hậu theo thời gian thực, dự báo rủi ro và đưa ra các quyết định chính xác hơn.

Biến đổi khí hậu là thách thức toàn cầu, song cũng là cơ hội để Việt Nam tái định hình chiến lược phát triển đô thị theo hướng bền vững, thông minh và nhân văn hơn. Việc sớm xây dựng và triển khai quy hoạch đô thị thích ứng là điều hết sức cần thiết để bảo vệ an toàn cho người dân, duy trì đà tăng trưởng kinh tế và gìn giữ môi trường sống cho các thế hệ tương lai.